معرفی مسجد گوهرشاد مشهد؛ شاهکار هنری عصر تیموری

پارسینه: هنوز هم پس از گذشت این همه سال، معماری دل‌فریب و نقش و نگار سحرانگیز اسلیمی این گنبد فیروزه‌ای و مناره‌های باشکوهش هر تماشاگری را مجذوب و مبهوت زیبایی‌های خود می‌کند: مسجد گوهرشاد مشهد، این شاهکار رنگ و نقش و صناعت همانند گوهری زمردین در دل مشهد و در جوار بارگاه امام هشتم خودنمایی می‌کند و معماری ناب ایرانی را به رخ جهانیان می‌کشد. این اثر باستانی در طول قدمت طولانی خود، وقایع تاریخی و سیاسی مختلفی را به چشم دیده و رازهای سر به مهری را در دل خود نهفته است و داستان‌های شنیدنی و عبرت‌آموزی برای روایت دارد. در ادامه این مطلب با این اثر گران‌بهای تاریخی بیش‌تر آشنا خواهید شد و مطالب مفیدی را درباره پیشینه تاریخی و ویژگی‌های معماری آن خواهید خواند.

مسجد گوهرشاد کجاست؟

مسجد گوهرشاد اثری است تاریخی و برجای مانده از دوران تیموریان که در بخش جنوبی حرم امام رضا واقع در مشهد مقدس قرار گرفته است. برخی این مسجد را نقطه اعتلای هنر معماری ایرانی اسلامی در دوران تیموریان می‌دانند و برخی دیگر نماد تجلی ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی در ایران؛ بنابراین این مسجد از دیدنی‌ترین آثار تاریخی است که شهر مقدس مشهد به خریداران بلیط قطار تهران مشهد ارائه می‌دهد. گوهرشاد از بخش شرقی و به واسطه دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» به بارگاه ملکوتی امام هشتم متصل شده و دسترسی به حرم مطهر از این پیوندگاه برای زائران امکان‌پذیر گردیده است.

 

تاریخچه احداث مسجد گوهرشاد مشهد

بر اساس متن کتیبه‌ای که در ایوان جنوبی مقصوره گوهرشاد به خط ثلث نوشته شده است، این اثر تاریخی در سال ۸۲۱ قمری به فرمان گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ تیموری (شاهرخ میرزا) احداث گردیده است. شاهرخ تیموری، فرزند چهارم تیمور گورکانی از بزرگ‌ترین پادشاهان امپراتوری گورکانی بود که به هنر و علم عشق می‌ورزید و در طول فرمانروایی خود مدارس و مساجد فراوانی را احداث کرد.

گفته می‌شود ساخت بنای این مسجد قریب به ۱۲ سال طول کشیده و در میان معماران برجسته این بنا نام هنرمندان شهیری نظیر برادران شیرازی (قوام الدین و غیاث‌الدین) به چشم می‌خورد. از این دو برادر، دو بنای ارزشمند تاریخی یعنی مسجد گوهرشاد و مدرسه غیاثیه خرگرد برجای مانده که هر دو از ارزش فرهنگی و تاریخی والایی برخوردارند و جزء بناهای ارزشمند تاریخی کشور بشمار می‌روند.

 

معماری مسجد گوهرشاد مشهد

معماری بناها و مساجد دوران تیموری بر پایه نقشه و پلان مساجد دوران سلجوقیان احداث می‌شدند و مسجد گوهرشاد مشهد نیز از این قاعده مستثنا نیست. ویژگی شاخص معماری این دوره تاریخی، وجود یک صحن بزرگ با چهار ایوان و سرسرایی گنبدی شکل در بخش خلفی ایوان اصلی و مناره‌هایی مستقر در چهار گوشه ساختمان رواق ایوان اصلی است؛ بنابراین مسجد گوهرشاد را باید جزء مساجد چهار ایوانی کشور دانست که ساختاری مشابه با بناهایی نظیر مسجد کلیان در بخارا، مصلای هرات و مدرسه بی‌بی خانم سمرقند دارد.

گوهرشاد صحنی مربعی شکل دارد که با سنگ‌های مرمرین مرغوبی سنگ‌فرش شده است. گنبد زیبای این مسجد با کاشی‌هایی فیروزه‌ای رنگ تزیین و با ارتفاعی حدود ۴۰ متر بر ایوان مقصوره به‌سوی آسمان قد علم کرده است. بخش تحتانی گنبد نیز با کاشی‌هایی فیروزه‌ای و آجرهای لعاب‌دار آبی رنگی مزین به نقوش و طرح‌هایی هندسی، گیاهی و اسلیمی تزیین شده است. متأسفانه این مسجد در طول قدمت بالای خود بارها توسط بلاهای طبیعی و عوامل انسانی تخریب شده و آسیب‌های فراوانی دیده است، اما به لطف هنر معماران در بازسازی اصولی و وفادارانه به بنای اصلی، اصالت خود را حفظ کرده و با ساختار و ظاهری مطابق با همان نمونه اولیه پابرجا ایستاده است.

 

وسعت مسجد گوهرشاد مشهد

مساجد در دوران گذشته صرفاً مکانی برای عبادت و زیارت نبودند و به گونه‌ای طراحی می‌شدند که مرکزی برای تجمع عموم جهت حل و فصل مشکلات جامعه باشند. مسجد گوهرشاد مشهد نیز به شکلی طراحی شده که کانونی باشد برای گردهمایی اقشار مختلف جامعه جهت عبادت و گفتگو. این مسجد صحن بزرگی به مساحت ۲۸۰۰ مترمربع و زیربنایی به گستردگی ۹۴۰۰ مترمربع دارد و ۴ ایوان بزرگ و ۷ شبستان را در خود جای داده است. ناگفته نماند که بنای گوهرشاد از تعداد ۲۲ باب اتاق مختلف، ۶ طاق‌نما، ۷ خوابگاه و صحن وسیعی محصور میان چهار ایوان مختلف تشکیل شده و با گنبدی فیروزه‌ای و دو منارة باشکوه در دو طرف ایوان قبله تزیین گردیده است.

 

ایوان‌های مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد از چهار ایوان مجلل و مختلفی تشکیل شده است که در اضلاع مسجد به قرینه یکدیگر قرار گرفته‌اند. بزرگ‌ترین ایوان مسجد گوهرشاد مقصوره نام دارد که ایوان جنوبی گوهرشاد محسوب می‌شود و به دلیل قرار گرفتن محراب مسجد گوهرشاد در این ایوان، با نام ایوان قبله نیز شهرت یافته است. اغلب تزیینات زیبای مسجد گوهرشاد در این ایوان به چشم می‌خورد و کتیبه خط ثلث بایسنقر در این ایوان نصب شده است. در مقابل ایوان مقصوره، ایوان شمالی گوهرشاد قرار گرفته که به رواق دارالسیاده متصل گشته است. در این ایوان کتیبه معرق زیبایی نصب شده است که از بازسازی مسجد در دوران شاه عباس صفوی سخن می‌گوید. ایوان شرقی یا ایوان حاج حسن به رواق امام خمینی متصل شده و ایوان غربی نیز با دری بزرگ به بست شیخ بهاءالدین عاملی پیوند خورده است.

 

شبستان‌های مسجد گوهرشاد

شبستان‌های مسجد گوهرشاد گرچه بارها تخریب و بازسازی شده‌اند، کماکان اصالت خود را حفظ کرده و با همان شکل ظاهری اصلی خود طراحی شده‌اند. این شبستان‌ها در اطراف ایوان‌ها قرار دارند و با نام‌های مختلفی از جمله تبریزی، نهاوندی، میلانی، نجف آبادی، سبزواری و علوی نام‌گذاری شده‌اند. برخی از این شبستان‌ها محل برگزاری نماز و مراسم‌های جشن و عزاداری برای خریداران بلیط قطار و زائران بوده و برخی دیگر مانند شبستان نجف آبادی به کفشداری مسجد گوهرشاد متصل شده‌اند.

 

بهترین زمان بازدید از مسجد گوهرشاد

بسته به اینکه چه ترجیحاتی دارید، بهترین زمان برای خرید بلیط قطار تهران مشهد و بازدید از مسجد گوهرشاد می‌تواند متفاوت باشد. چنانچه قصد دارید در زمانی که آب و هوای مساعدی در مشهد حکم‌فرماست، راهی این شهر مقدس گردید، فصل بهار زمان مطلوبی خواهد بود. اما ازآنجایی‌که فصل بهار و تابستان زمان پرتردد سال برای سفر به مشهد بشمار می‌رود، هزینه بلیط قطار و اقامت در مشهد ممکن است نسبت به دیگر فصول افزایش یابد. برای سفر به مشهد در زمان کم تردد سال و صرف هزینه کم‌تر برای خرید بلیط قطار، پاییز و زمستان فصول مناسبی محسوب می‌شوند.

 

کلام آخر

مسجد گوهرشاد مشهد به موهبت موقعیت جغرافیایی خود و قرار گرفتن در نزدیکی آستان قدس رضوی و برخورداری از ارزش تاریخی و فرهنگی بسیار همواره جزء فهرست دیدنی‌های مشهد در برنامه سفر به این مقصد دیدنی بوده است و جایگاه والایی نزد عاشقان اماکن تاریخی و زائران اماکن متبرکه مذهبی دارد. تزیینات هنرمندانه و تماشایی، معماری خیره‌کننده و فضای باصفا و روحانی حاکم بر این مسجد همگی دست به دست هم داده‌اند تا مسجد گوهرشاد به مقصدی پرطرف‌دار برای خریداران بلیط قطار تهران مشهد مبدل گردد.