چهار چالش پیش روی سیاست خارجی ایران در سال ۱۴۰۳

جنگ غزه، یمن و روابط ایران و اسرائیل

با تشدید حملات متقابل حماس و اسرائیل، جنگ غزه به مرحله‌ای از تنش در خاورمیانه وارد شد که ایران و اسرائیل را بعد از حمله به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق، در برابر جنگ مستقیم قرار داده است. افزایش تنش‌ها در دریای سرخ و تشدید حضور ائتلاف نظامی امریکا برای حمایت از اسرائیل، حوثی‌های یمن را نیز برای پشتیبانی از مردم فلسطین به میدان آورده است. حضور ائتلاف امریکا در دریای سرخ به باور ناظران سیاسی تنها ضرب‌آهنگ حملات حوثی‌ها را کاهش داده و نتوانسته از کمیت و تعداد حملات بکاهد.

ازاین‌رو مسئله فلسطین مهم‌ترین رخداد در سال ۱۴۰۳ است که ناظران سیاسی معتقدند تمام ابعاد سیاست خارجی ایران را متاثر از پیامدهای تقابل اسرائیل و محورمقاومت تحت تاثیر قرار خواهد داد. در چنین شرایطی حملات مستقیم اسرائیل به منافع ایران در خاورمیانه، با انگیزه خروج ایران از جنگ غیرمستقیم با اسرائیل و قراردادن کشورمان در جنگی مستقیم با اسرائیل، به راهبردی از سوی نتانیاهو تبدیل شده تا از این رهگذر، با خرید زمان تا انتخابات امریکا، امیدواری خود را برای بقا در کابینه اسرائیل افزایش دهد. در چنین شرایطی مدیریت تنش در روابط خارجی مهم‌ترین دستور کار دولت سیزدهم در سال جدید خواهد بود تا منافع ملی را در گذار از این رویداد حفظ کند. آنچه در این میان اهمیت دارد تعیین دورنما و راهبرد ایران در جنگ غزه در بازه زمانی تا انتخابات امریکا است تا هرگونه سیاست ورزی را حول محور سیاست‌های از پیش تعریف شده برای حفظ منافع ملی ایران به پیش ببرد.

جنگ اوکراین و همکاری تسلیحاتی ایران و روسیه

همکاری‌های دفاعی ایران و روسیه در سال گذشته به دستاویز غربی‌ها تبدیل شد تا ایران را به پشتیبانی تسلیحاتی از روسیه در تأمین سلاح و مهمات جبهه روسی معرفی کنند. لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران در برجام، این انگاره را در رسانه‌های غربی تقویت کرد که ایران با ارسال موشک و پهپاد به روسیه مشارکت دارد. در این راستا کشورهای اروپایی واکنش تندی در برابر ایران داشتند. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد بیش از هر زمانی خطر تشدید تحریم‌های جدید علیه ایران متأثر از شواهد زیرا ثبات شده‌ای وجود دارد که ایران را در معرض اتهام حمایت تسلیحاتی از روسیه در جنگ با اوکراین قرار می‌دهد.

شواهدی که بعضاً مقامات روسیه نیز با مصاحبه یا اظهارنظرهای عجیب و تأیید دریافت موشک و پهپاد از ایران به آن دامن می‌زنند؛ بنابراین یکی از مهم‌ترین چالش‌های سیاست خارجی ایران در سال ۱۴۰۳، سیاستگذاری کلان در برابر مسئله جنگ اوکراین خواهد بود تا هرگونه همکاری دفاعی ایران و روسیه را در چارچوب الزاماتی قرار دهد که منافع ملی ایران در اولویت قرار گیرد. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد افشای عامدانه اطلاعات طبقه بندی شده از همکاری‌های دفاعی دو کشور توسط غربی‌ها، به چالش مهم ایران در سال جدید میلادی تبدیل خواهد شد تا بیش از پیش ایران را در تامین تسلیحات نیروهای مسلح روسیه محتاط کند.

سیاست همسایگی و توافقات شانگهای و بریکس

از آغاز دولت سیزدهم تلاش متمرکزی برای تقویت پیمان‌های اقتصادی و دفاعی با کشورهای بلوک شرق صورت گرفت تا ایران بتواند هم در برابر تحریم‌های امریکا از تاب‌آوری بیشتری برخوردار شود و هم سیاست خارجی دولت در جهت تقویت اقتصاد به‌کارگیری شود. ماحصل تلاش دولت‌های قبلی در دولت سیزدهم به عضویت رسمی ایران در بریکس و شانگهای منجر شد. اما دولت سیزدهم نتوانست هم‌زمان با پیوندهای جدید اقتصادی در پیمان‌های تجاری، بندهای تحریم را باز کند و همین عامل به پاشنه آشیلی تبدیل شد تا آنجا که در حال حاضر ظرفیت‌های مورد انتظار ایران برای بهره‌برداری از تبادلات تجاری تحت‌تأثیر جنگ غزه، جنگ اوکراین و تشدید تحریم‌های امریکا علیه ایران قرار گرفته است.

پازلی که بیش از هر زمانی متغیرهای اقتصادی کشورمان را متأثر از سیاست خارجی کرده است. ناظران سیاسی معتقدند کاهش تراز تجارت غیرنفتی ایران (یعنی بدون احتساب نفت خام، خدمات فنی و مهندسی و برق) به حدود منفی ۱۶.۸ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۲ زنگ خطری است که نشان می‌دهد باید دولت سیزدهم به طور فعالانه موانع تبادل تجارت با کشورهای عضو این دو پیمان را مرتفع کند. موانعی که یک‌سوی آن به سیاست خارجی این کشورها و مشخصاً روسیه و چین در برابر امریکا باز می‌گردد و سوی دیگر آن به سیاست خارجی ایران در برابر امریکا؛ بنابراین نوع بازی سه کشور ایران، چین و روسیه در برابر امریکا، این کشور را به مجموعه‌ای از سیاست‌های تحریمی وارد کرده تا زنجیره تحریم‌ها مانع از سیاست‌ورزی مستقل سه کشور در شرق شود. در چنین شرایطی تعیین راهکارهای عبور از موانعی که مانع از دستیابی ایران به مزیت‌های شانگهای و بریکس می‌شود، در اولویت دولت سیزدهم قرار دارد.

برجام و مذاکره با امریکا

در واپسین روزهای باقی‌مانده به نوروز ۱۴۰۳، ایران و امریکا مذاکرات غیرمستقیم و محرمانه ای در عمان داشته اند. روزنامه فایننشال تایمز این خبر را برای اولین بار منتشر کرد و گفت قرار بوده مرحله دوم مذاکرات در فوریه برگزار شود اما به دلیل مذاکرات آتش بس غزه، به تعویق افتاد. این برای سومین بار در سال جاری شمسی است که ایران و امریکا درباره موضوعات مختلف مذاکرات غیرمستقیم برگزار می‌کنند. ایران و امریکا قبل از این در مرداد و شهریور گذشته هم در دوحه قطر و واشنگتن، مذاکرات غیرمستقیم داشتند. اما به نظر می‌رسد مذاکرات انجام شده نه با ماهیت برجام بلکه حول مسائل منطقه ای انجام شده است. سی ان ان به نقل از مقامات آمریکایی گفته بود توافق تبادل زندانیان بین واشنگتن و تهران با میانجیگری قطر دو سال و نیم به طول انجامید. در تیر ماه ۱۴۰۱ هم ایران و امریکا مذاکرات هسته ای غیرمستقیم برای احیای برجام در دوحه قطر داشتند اما علیرغم وعده‌های رئیس جمهور در انتخابات۱۴۰۰، دولت نتوانست از ظرفیت برجام و قانون راهبردی رفع تحریم‌ها برای کاهش اثرات تحریم بهره برداری کند.

چه آنکه تاکنون نیز گزارشی از دستاوردهای دولت در بهره برداری از قانون راهبردی رفع تحریم‌ها که از سوی مجلس تصویب شده منتشر نشده است. از این رو مسئله برجام بیش از هر زمانی زیر سایه تنش در روابط ایران و امریکا قرار گرفته است. تنشی که حالا سه ضلع را تشکیل می‌دهد. جنگ غزه-جنگ اوکراین و دریای سرخ. این در حالی است که پیش بینی می‌شود در سال جدید، آژانس بین المللی انرژی اتمی نظارت‌های شدیدتری را بر برنامه هسته ای ایران اعمال کند تا کشورهای اروپایی بیش از هر زمانی به دلیل همکاری‌های ایران و روسیه، فشار دیپلماتیک خود را از مسیر آژانس بر ایران اعمال نمایند.